कृषी क्षेत्रातील कीटकनाशके फवारणी महत्त्वाची आहे, पण ती करताना अनेक बाबींची काळजी घेणे आवश्यक आहे. अशा फवारणीमुळे पिकांचे संरक्षण होते, परंतु शेतकरी, पर्यावरण आणि पर्यावरणातील जैव विविधतेवर याचा नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो. कीटकनाशकांची फवारणी करताना खालील गोष्टींची काळजी घ्यावी:
1. योग्य कीटकनाशकांची निवड:
– सर्वेक्षण: पिकांवर कोणते कीटक, कीड किंवा रोग आहेत हे प्रथम ओळखणे गरजेचे आहे. त्यानुसार योग्य कीटकनाशक निवडावे.
– लेबल वाचणे: कीटकनाशकाच्या पॅकेटवरील सूचनांचे पालन करणे आवश्यक आहे. त्यामध्ये डोस, फवारणीची पद्धत, अंतर आणि वेळेची माहिती असते.
2. फवारणीसाठी योग्य साधनांची निवड:
– साधने स्वच्छ असणे: फवारणीसाठी वापरली जाणारी पंप, टँक आणि नोजल स्वच्छ असावीत. अशुद्ध साधनांमुळे फवारणी प्रभावी ठरणार नाही.
– योग्य नोजल: योग्य नोजल निवडल्यास फवारणीचा परिणाम सुधारतो. बारीक थेंब पिकांवर चांगले वितरित होतात.
3. सुरक्षात्मक उपकरणांचा वापर:
– व्यक्तिगत संरक्षण साधने (PPE): फवारणी करताना हातमोजे, मुखवटा, चष्मा, आणि अंगरखा वापरावेत. हे साधने त्वचा आणि श्वसन मार्गांचे रक्षण करतात.
– पायांवर सुरक्षित बूट: पायांना रसायनांचा स्पर्श होऊ नये म्हणून बूट वापरणे आवश्यक आहे.
4. योग्य हवामानाची निवड:
– हवामान: फवारणी करताना वाऱ्याचा वेग कमी असावा आणि वातावरणात आद्रता असावी. जोरदार वाऱ्यामुळे कीटकनाशक पिकांवर न बसता इतरत्र जाऊ शकते.
– सकाळी किंवा संध्याकाळी: फवारणी करण्यासाठी सकाळ किंवा संध्याकाळी वेळ निवडावी. या वेळी तापमान कमी असते आणि फवारणीचा प्रभाव जास्त काळ टिकतो.
5. योग्य डोस आणि पद्धती:
– डोस: पॅकेटवरील सूचनेप्रमाणेच डोस घ्यावा. कमी डोस प्रभावी ठरणार नाही आणि अधिक डोस पिकांना हानी पोहचवू शकतो.
– समान फवारणी: पिकांवर समान प्रमाणात फवारणी करावी. कोणत्याही भागावर जास्त फवारणी होऊ नये किंवा कमी राहू नये.
6. पर्यावरणाची काळजी:
– पाणी स्रोत: पाणी स्रोतांच्या जवळ कीटकनाशकांची फवारणी करणे टाळावे. यामुळे पाणी दूषित होण्याची शक्यता असते.
– पालटणे: नियमितपणे वेगवेगळ्या प्रकारच्या कीटकनाशकांचा वापर करावा. त्यामुळे कीटकांमध्ये प्रतिकारशक्ती निर्माण होत नाही.
7. आपत्कालीन काळजी:
– प्रथमोपचाराची तयारी: कीटकनाशकाच्या संपर्कात आल्यास त्वरित पाण्याने धुवावे आणि डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
– आपत्कालीन क्रमांक: त्वरित मदतीसाठी नजिकच्या आरोग्य केंद्राचा क्रमांक सोबत ठेवावा.
शेवटी, कीटकनाशकांची फवारणी ही जबाबदारीची गोष्ट आहे. शेतकऱ्यांनी या सूचनांचे पालन करून फवारणी केली तर त्यांना चांगले उत्पादन मिळेल आणि पर्यावरण व स्वतःचे आरोग्य सुरक्षित राहील.
कीटकनाशकांचा आरोग्यावर होणारा दूरगामी परिणाम :
कीटकनाशकांचा वापर शेतीमध्ये कीटक व रोग नियंत्रित करण्यासाठी केला जातो, परंतु याचा मानवाच्या आरोग्यावर दूरगामी परिणाम होऊ शकतो. कीटकनाशकांमध्ये असलेले रासायनिक घटक विषारी असतात आणि त्यांच्या संपर्कात आल्यास किंवा त्यांचे सेवन केल्यास विविध प्रकारच्या आजारांना सामोरे जावे लागते. कीटकनाशकांचा आरोग्यावर होणारा दूरगामी परिणाम पुढीलप्रमाणे आहे:
1. श्वसन समस्या :
– अस्थमा आणि ब्रॉन्कायटिस: कीटकनाशकांच्या फवारणीदरम्यान किंवा नंतर श्वास घेतल्याने अस्थमा आणि ब्रॉन्कायटिससारख्या श्वसनाच्या आजारांचा धोका वाढतो.
– फुफ्फुसांचे विकार: दीर्घकाळ कीटकनाशकांच्या संपर्कात राहिल्याने फुफ्फुसांवर दुष्परिणाम होऊ शकतात.
2. कर्करोगाचा धोका :
– प्रोस्टेट आणि स्तन कर्करोग: काही कीटकनाशकांमध्ये उपस्थित रसायने कर्करोगाच्या पेशींना उत्तेजित करू शकतात, ज्यामुळे प्रोस्टेट आणि स्तन कर्करोग होण्याची शक्यता वाढते.
– ल्यूकेमिया आणि लिम्फोमा: दीर्घकाळ कीटकनाशकांच्या संपर्कात राहिल्याने रक्तातील आणि लिम्फेटिक प्रणालीतील कर्करोगांचा धोका वाढतो.
3. तंत्रिका तंत्रावरील परिणाम :
– न्यूरोलॉजिकल विकार: कीटकनाशकांच्या विषारी घटकांचा मस्तिष्क आणि तंत्रिका तंत्रावर परिणाम होतो, ज्यामुळे न्यूरोलॉजिकल विकार होऊ शकतात.
– अल्झायमर आणि पार्किन्सन: कीटकनाशकांच्या संपर्कामुळे अल्झायमर आणि पार्किन्सनसारख्या न्यूरोडीजेनेरेटिव्ह आजारांचा धोका वाढतो.
4. त्वचेचे विकार :
– त्वचा समस्या: कीटकनाशकांच्या संपर्कात आल्याने त्वचेवर पुरळ, खाज, सूज येऊ शकते.
– त्वचेचा कर्करोग: काही रासायनिक घटक त्वचेच्या पेशींना नुकसान पोहोचवून त्वचेचा कर्करोग उद्भवू शकतो.
5. पुनरुत्पादन प्रणालीवर परिणाम :
– वंध्यत्व: कीटकनाशकांमध्ये उपस्थित काही रसायने पुरुष आणि महिलांच्या पुनरुत्पादन क्षमतेवर परिणाम करू शकतात, ज्यामुळे वंध्यत्व होऊ शकते.
– गर्भवती महिलांवरील परिणाम: गर्भवती महिलांच्या संपर्कात आल्यास गर्भावर दुष्परिणाम होऊ शकतो, ज्यामुळे अपत्यात जन्मजात विकार उद्भवू शकतात.
6. अंतःस्रावी प्रणालीचे विकार :
– थायरॉईड आणि अड्रेनल ग्रंथी: कीटकनाशकांच्या संपर्कामुळे थायरॉईड आणि अड्रेनल ग्रंथींमध्ये विकार होऊ शकतात.
– अधिवृक्क ग्रंथीचे विकार: कीटकनाशकांमधील रसायनांचा शरीरातील हार्मोनल संतुलनावर दुष्परिणाम होतो.
7. बालकांवर होणारे परिणाम :
– वाढ आणि विकासात अडचणी: बालकांच्या संपर्कात आल्यास त्यांच्या शारीरिक आणि मानसिक विकासावर परिणाम होऊ शकतो.
– व्यवहार आणि शिकण्याच्या समस्या: कीटकनाशकांच्या संपर्कात असलेल्या बालकांमध्ये व्यवहार आणि शिकण्याच्या समस्यांचा धोका वाढतो.
• निष्कर्ष :
कीटकनाशकांचा वापर शेतीमध्ये आवश्यक असला तरी त्याचा मानवाच्या आरोग्यावर गंभीर परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे कीटकनाशकांचा वापर करताना सर्व सावधगिरी बाळगणे, सुरक्षा उपायांचे पालन करणे आणि कीटकनाशकांचा योग्य आणि मर्यादित वापर करणे अत्यंत आवश्यक आहे. यामुळे आपल्या आरोग्याचे संरक्षण होईल आणि पर्यावरणाचेही रक्षण करता येईल.
कीटकनाशकांची फवारणी करताना घ्यावयाची काळजी व याचे गंभीर परिणाम
